Polskie firmy rodzinne – Kraków

rzesze krakowian mogły orientować się, która akurat jest godzina. Czasomierz ten powstał około 1620 roku na terenie Niemiec jest naj starszym zegarem w mieście oraz ostatnim, który ma tylko jedną wskazówkę.

Po zdaniu egzaminu czeladniczego Józef Płonka na długie dziewięć lat wyjechał z kraju, zdobywać zawodowe doświadczenie za gra nicą. Nie udał się jednak do Stanów, wzorem wielu rodaków z Galicji, ale za cel podróży obrał sobie egzotyczny Tunis. Pracował tam jako pomocnik polskiego zegarmistrza na dworze Beja ponoć jego sześcioletni pobyt w dzisiejszej Tunezji nie zakończył się szczęśliwie

Ich ceny do dziś są nieosiągalne dla większości ludzi (wynoszą nawet kilkaset tysięcy złotych), zaś na zamówiony egzemplarz czeka się od sześciu miesięcy do roku.

Józef Płonka zapewne osiadłby na stałe w Szwajcarii i być może powtórzył sukcesy zegarmistrzowskie swoich rodaków, nie tylko Pat ka i Czapka, ale i Wincentego Gostkowskiego czy Władysława Bandurskiego. Gostkowski, podobnie jak Czapek, był przez jakiś czas wspólnikiem Patka, a po rozstaniu z nim otworzył w 1878 własną firmę w Genewie, po drugiej stronie jeziora, naprzeciwko warsztatu Pat ka Philippe. Bandurski, były pracownik Patka, wsławił się natomiast wynalezieniem nowego przyrządu w zegarkach, zwanego wychwytem, wpływającego na dokładność czasomierzy. Niestety, śmiertelny zamach na cesarzową Sisi, który miał miejsce 10 września 1898 roku w Genewie sprawił, że Józef Płonka musiał wrócić do Polski. Piękna zona cesarza Franciszka Józefa I, cesarza Austrii, króla Czech i Węgier, wielkiego księcia Krakowa, zginęła z ręki Luigiego Luccheniego, wło-

Najpierw dziadek pracował przy Szewskiej 4 – opowiada

Łukasz Płonka, krakowski zegarmistrz, spadkobierca rodzinnej tradycji Nie wiadomo dokładnie, który zajmował lokal. Może ten, w którym teraz mieści się optyk, a może pomieszczenie obok w miejscu dzisiejszego fryzjera?

Zakład zegarmistrzowski sąsiaduje z okazałym Pałacem Małachowskich, usytuowanym przy ulicy Szewskiej 2, róg Rynek 30. Przed tym właśnie pałacem w marcu 1794 roku przysięgę Narodowi złożył Tadeusz Kościuszko, o czym informuje płyta pamiątkowa znajdująca się w Rynku Głównym.

Interes zegarmistrzowski musi iść dobrze, skoro kilkanaście lat później, w 1912 roku Józef Płonka wraz z teściem, znanym krakowskim kuśnierzem Antonim Trąbka, wykupuje cala kamienicę znajdującą się także na ulicy Szewskiej, ale nieco dalej od Rynku, pod nume-

sensację, ale jest też znakomitą reklamą dla profesjonalnych usług pomysłowego i przedsiębiorczego rzemieślnika, który z Wiednia sprowadza również charakterystyczną witrynę – połączenie stali, żeliwa i kryształowego szkła (niedawno zabytkowa witryna została wiernie zrekonstruowana). Są to czasy, kiedy naprawia się jeszcze zegarki kieszonkowe, w których główka do nakręcania znajduje się na godzinie dwunastej, a nie na trzeciej, jak obecnie. Zegarki na rękę nie są popularne. Pierwsze czasomierze tego typu powstają w 1790 roku jako połączenie dwóch rodzajów biżuterii: ozdobnych bransolet i małych zegarków wytwarzanych w formie naszyjników lub broszek. Pojedyncze sztuki zegarków na rękę produkują genewskie zakłady zegarmistrzowskie Jaquet-Droz (dziś marka Swatch Group) i Leschot. Oryginalne bransoletki-czasomierze wytwarza także Nitot, osobisty jubiler i zegarmistrz Napoleona. Ciekawostka: jego zegarki wskazywały południe na dzisiejszej pozycji godziny trzeciej, co sprawiało pewną trudność przy odczytywaniu aktualnej godziny.

Dopiero na początku lat 80. XIX wieku w szwajcarskiej manufakturze Girard-Perregaux zostaje wyprodukowana pierwsza seria zegarków na rękę na łańcuszkowych bransoletach. Zamawia je dla swoich

Przynosząc swoje zegarki do Zegarmistrza Genewskiego, Niemcy nie domyślali się nawet, że chronią w ten sposób polskich fachowców. Józef zatrudniał bowiem w stolicy Generalnego Gubernatorstwa wielu zegarmistrzów wysiedlonych przez Niemców z terenów Śląska I Poznańskiego. Praca w zakładzie Płonki chroniła ich przed wywózka na przymusowe roboty do Rzeszy lub do obozu koncentracyjnego.

– Niemcy mieli niesłychany szacunek do fachowości i rzemiosła, czyli porządnie wykonanej roboty, więc oni raczej rzemieślników nie tępili. Zostawili nas w spokoju i nawet korzystali z naszych usług. Dziadek | babcia wykorzystali tę sytuację przyjmowali do zakładu pracowników oraz uczniów. Miało ich to ustrzec przed wywózką

Dziadek musiał się regularnie starać o kolejne pozwolenia na prowadzenie działalności usługowej, ale w urzędowych pismach które otrzymywał stało Czcigodny obywatelu, zezwalamy ci na prowadzenie działalności… i tak dalej, i tak dalej. Oprawiłem sobie to w ramki, bo dziś się wszystkich tylko się wzywa, a czcigodny obywatel. brzmi tak niewiarygodnie kurtuazyjnie.

Naszą największą zmorą była możliwość utraty lokalu i eksmisja, bo wszystkie zakłady były w gestii administracji publicznej. Jeśli urzędnikowi spodobał się lokal, rzemieślnik dostawał dwadzieścia cztery godziny na zabranie swoich rzeczy i lądował na ulicy. A że potem przez kilka lat pomieszczenie stało puste i murszało? To już nikogo nie interesowało – wspomina Łukasz. – Mój ojciec również miał być eksmitowany, bodajże trzykrotnie, nasze szczęście polegało na tym, że on znał się jeszcze chyba ze szkoły z ówczesnym I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego Partii, Bolesławem Drobnerem. Dzięki temu udawało się uniknąć eksmisji, a z drugiej strony ważna też była tradycja i ten słynny na cały Kraków elektryczny zegar. Gdy tylko prasa dowiadywała się, co się święci, zawsze jakiś artykuł się ukazywał i władza nam odpuszczała eksmisję – dodaje Płonka.

Zbigniew dział także na rzecz miasta. Jego dziełem była realizacja projektu zegara wieży ratuszowej w Rynku i regularne „docieranie” skomplikowanego mechanizmu. Nigdy nie otrzymał za to wynagrodzenia, a pracę tę traktował jako wyróżnienie i uznanie talentów jego rodziny. Do dziś w gabinecie prezydenta Krakowa znajduje się także zegar wykonany i nadal obsługiwany przez firmę Płonki.

Zbigniew cenił sobie pracę własnych rąk i to samo wpoił synowi. Będąc jeszcze studentem, poprosiłem ojca o pieniądze na kalkulator, czyli w tamtych czasach na nowoczesny komputer”. Spokojnie odpowiedział: Weź sobie, są w warsztacie”. Tam jednak zamiast gotówki leżało tylko mnóstwo zegarków, pudełka z częściami do mechanizmów, narzędzia i lupa. Zdziwiony odpowiedziałem, że nie widzę żadnych pieniędzy, na co ojciec bez mrugnięcia okiem odparł, że jak posiedzę w warsztacie kilka godzin, to z pewnością się znajdą. Miał rację – wspomina Łukasz.

Pracował ze swoim ojcem niemal do jego śmierci w 1987 roku.

Łukasz. Sentyment do tradycji

Zanim Łukasz Płonka pojawił się na stałe w zakładzie przy Szewskiej, studiował na Politechnice Krakowskiej, jak sam przyznaje mało

dzięki czemu ,,zegarmistrz genewski” w nazwie firmy nie pozostaje tylko śladem przeszłości.

Łukasz Płonka nie tylko starał się dociągnąć firmę do stulecia”, ale i ją rozwijać. Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nawiązał kontakt z firmą Omega, zaraz po tym, gdy na wystawie wywiesił tabliczkę: ,,Zegarków kwarcowych nie naprawiamy”.

Działali w ten sposób, że przychodzili do zakładów zupełnie incognito i zostawiali zegarek do naprawy, potem widzieli, kto sobie z problemem poradził i w ten sposób prowadzili weryfikację fachowców. Wracali i proponowali współpracę. Do mnie mieli jedno zastrzeżenie, powiedzieli wskazując na witrynę:

– To musi pan zdjąć.

Powiedziałem, że nie mogę, bo nie potrafię naprawiać zegarków elektronicznych. Wtedy zaproponowali szkolenia u siebie. Kilka razy pojechałem więc do Szwajcarii, aby się podszkolić, odbyłem i kursy fabryczne, i firmowe – opowiada Łukasz.

Nie wszystkim klientom było jednak w smak, że szacowna krakowska firma idzie z duchem czasu. Senior rodu pamięta dobrze zabawną historię z początków swojej działalności w zakładzie, z której zaczerpnął naukę na całe zawodowe życie.

– Po śmierci ojca wszyscy, zarówno klienci jak i znajomi, z uwagą obserwowali moje poczynania w rodzinnej firmie jako solisty. Znany byłem z pewnej beztroski i niefrasobliwości, więc słusznie zakładali, że rozłożę tę firmę pod względem rzetelności i fachowości. Nawet rodzina miała do mnie dystans.

Pewnego dnia do sklepu przyszedł starszy klient i zapytał, czy wymienię mu baterię w zegarku. To był czas pionierstwa tego typu usług, a rozmiary baterii były różne i nie zawsze były one dostępne. Mówię zatem szczerze klientowi, że nie wiem, czy mi się uda, bo mogę nie mieć takiej baterii w zakładzie. Na co on odpowiada: „No, to widać jednak, że to już nie ta sama firma, co za starego pana Płonki. Gdyby żył, nie byłoby możliwości, że nie ma takiej baterii”.

Ok. Przełykam tę gorzką pigułkę i sprawdzam baterię. Na szczęście miałem taką. Zabieram się za założenie. W tym momencie do

babki. Zeszyty znalazłem w starych pudłach, on usiadł i zaczął wertować i proszę sobie wyobrazić, że znalazł wpis z przyjęcia, z dokładnym opisem zegarka. Na zapleczu miałem skrzynię ze starymi, nieodebranymi zegarkami, ponieważ przez lata karteczki z nazwiskiem właściciela się poodrywały, to czasami wykorzystywaliśmy je na części do starych zegarków. Razem zaczęliśmy sprawdzać zawartość kasety i znaleźliśmy zegarek babci. Chłopak popłakał się jak bóbr, to był bardzo wzruszający moment.

W ciągu kilkudziesięciu lat pracy przez ręce Łukasza Płonki przewinęły się najróżniejsze zegarki. Nie potrafi dzisiaj powiedzieć, który z nich był najcenniejszy.

– Takie zegarki zdarzają się bez przerwy – – Bo jak ocenić wartość zwykłego zegarka, skoro przetrwał on wraz ze swoim właścicielem wojnę, wywózkę na Sybir albo do Kazachstanu? Zdarza się, że z maleńkim, tanim zegarkiem kupionym za pierwszą wypłatę albo otrzymanym w prezencie z okazji pierwszej komunii łączą jego właściciela takie sentymenty, że naprawiając go, drżę o niego bardziej niż o złotego patka – przyznaje.

Niestety, czasami taki ,zrośnięty” z właścicielem zegarek przestaje działać i żadna naprawa już nie może mu pomóc.

– W takich momentach zegarmistrz musi być nie tylko rzemieślnikiem, ale i psychologiem. Powinien mieć dużą wrażliwość i rozumieć, co dla niektórych znaczy zegarek, który nosili przez całe życie. Tego nie nauczy się człowiek w żadnej szkole – wyznaje.

Sentymenty nie wiążą się jednak tylko z osobistymi zegarkami. O tym, że Zegarmistrz Genewski wpisał się na stałe w krajobraz Krakowa oraz w losy jego mieszkańców, świadczy historia pewnej starszej pani. Kiedy pewnego razu elektryczny zegar z 1912 roku poszedł do renowacji, przyszła do zakładu i, ocierając oczy, powiedziała: „Czas umierać, panie Płonka!”.

Rozpłakała się. Opowiedziała mi, że zaręczyła się pod naszym zegarem ze swoim ukochanym. Po jego śmierci siłę do życia dawały jej spacery po ulicy Szewskiej i spoglądanie na ten zegar, przypominający

Filip. Nowoczesność: internet, promocja, marketing

Dzisiaj zakład Józefa Płonki znajduje się wprawdzie w tym samym miejscu, co ponad sto lat temu, ale na próżno szukać w nim przedwojennego klimatu. Zamiast ciasnego, niedoświetlonego pomieszczenia z drewnianymi regałami i tykającym zegarem w tle, w jasno oświetlonych gablotach prezentują się marki pierwszorzędnych zegarków z całego świata. Elegancko ubrani pracownicy nie tylko wymienią baterie, szkiełka, paski czy skrócą bransolety, ale przyjmą do naprawy stare zegarki. Słynnego, elektrycznego zegara sprowadzonego przez nestora rodu już nie ma w styczniu 1999 roku całkowita korozja zakończyła jego żywot.

Pieczę nad zakładem sprawuje dzisiaj Filip Płonka, przedstawiciel czwartego pokolenia najsłynniejszych zegarmistrzów w Krakowie. Zaczynał jak wszyscy w rodzinie, od stania za ladą, a pierwsze pięć złotych zarobił, będąc jeszcze nastolatkiem, za naprawę budzika.

– Obecnie pomieszczenie, w którym się handluje, wygląda zupełnie inaczej niż kiedyś. To znak czasu, niegdyś stawiało się na fachowość, teraz człowiek główkuje, aby nie było za elegancko, ekskluzywnie, bo klient będzie się obawiał wejść, nie może także być za bied nie, bo wtedy będzie się wstydził przekroczyć próg. Sami tworzymy tę bańkę mydlą – mówi. – Dziś praca w zegarmistrzostwie to głównie sprzedaż, nie naprawa. Jeśli klient przyjdzie po baterię, trzeba umieć sprzedać mu pasek, jeśli przyjdzie po pasek – sprzedać mu zegarek. Teraz klient lubi, jak zakład wygląda nowocześnie, są więc szklane, błyszczące gabloty, a zegarmistrz obsługuje go nie w starym kitlu, ale w garniturze, bo współcześni klienci są raczej próżni. To dlatego wymieniają samochody, ubrania i zegarki na lepsze, chcą się pokazać – tłumaczy nam zmianę wystroju wnętrza Filip.

Od stycznia 2013 roku nie przesiaduje już od rana do wieczora na Szewskiej, a do jego głównych obowiązków należy zawiadywanie pracą innych, internetem, promocja oraz marketing.

Prawdziwi krakowscy fachowcy właściwie przestali istnieć, albo nie wytrzymali ekonomicznie, albo zmarli. Bez względu na to, czy mówimy o handlu, czy usługach, pokolenie, które doskonale

chanizmy nie mam prawie zleceń – wyjaśnia i dodaje, że zawód zegarmistrza nie jest prosty. Człowiek uczy się go przez całe życie – Dwadzieścia lat, które mój dziadek, Józef Płonka, spędził na zbieraniu doświadczeń, nie było niczym nadzwyczajnym. Żmudne lata na terminowaniu i nauce spędzali potem wszyscy jego uczniowie, z moim ojcem i ze mną włącznie.

O zegarkach mawia z uczuciem:
– To dziwny przedmiot. Odmierza coś, co jest irytujące, czego nie da się pochwycić ani zatrzymać. Taki maleńki, ale ma duszę. I zniewala. I wspomina z sentymentem, że niegdyś zawód zegarmistrza cieszył się dużą estymą.
– Czasomierz to był kosztowny przedmiot. Przed wojną, a nawet później, być przy zegarku”, to był pewien prestiż. Ja swój pierwszy zegarek dostałem dopiero po maturze. Teraz to jakoś wszystko spowszedniało… – uważa. Dzisiaj nie pracuje już tyle, co dawniej, w firmie bywa najczęściej raz w tygodniu.
– W Zakopanem mam swój warsztat i spokojnie sobie pracuję. Do tego w górach jest lepsze powietrze niż tutaj. Ciągle czuję sentyment do starych rzeczy, nie tylko do zegarków. Ostatnio robiłem pozytywkę, piękna rzecz, misterna robota, a dla mnie wielka przyjemność – uśmiecha się najstarszy z familii Płonków. I dodaje, że u nas nie dba się o stare rzeczy, ludzie żałują pieniędzy na konserwację, naprawę i zamiast oryginalnych, niezłych jakościowo przedmiotów wolą postawić atrapę.
– Może wynika to z ekonomicznych kwestii, ale mimo wszystko trochę żal takiego nastawienia rodaków. To smutne i sprzeczne z ideą zegar mistrzostwa, z tym, że zegarek ma duszę… Zmieniły się proporcje, kiedyś dziewięćdziesiąt procent stanowiły usługi, a dziesięć procent handel, teraz jest odwrotnie. Dziś ludzie są bardzo roszczeniowi, klient od razu pyta o rabaty, ulgi. Zostałem z systemu wypluty, trochę wbrew własnej woli, ale dalej nie dało się w ten sposób prowadzić firmy. Tkwiłem mocno w skorupie, nie rozumiałem zmian, które przyszły, pojawił się więc Filip, walnął pięścią i przyznam – nie była to przyjemna rozmowa, ale ja się po prostu wypaliłem – zwierza się Łukasz Płonka.

– Jak jest silny wiatr i halny albo pełnia księżyca, klienci potrafią być naprawdę okropni. Pamiętam klienta – elegancki pan oglądający zegarki. Po chwili podchodzi do niego nasz pracownik i grzecznie pyta: W czym mogę pomóc? Na co słyszy z ust eleganta: – A czy ja, ku…a, wyglądam na kogoś potrzebującego pomocy?! – wspomina ze śmiechem.
– Oczywiście, nie każdy, kto pojawia się u nas na Szewskiej, jest pod wpływem halnego – zaznacza. – Pamiętam zakonnicę, która kupiła u nas zegarek z sekundnikiem, gdzie na końcu wskazówki była czerwona strzałeczka. Na drugi dzień wróciła do nas z pytaniem, czy można z zegarka usunąć sekundnik, bo ten czerwony trójkącik na jego końcu wywołuje wśród siostrzyczek z zakonu mieszane uczucia… Przez pół dnia w zakładzie zastanawialiśmy się, czy chodziło o trójkącik, czy kolor czerwony, odpowiedzi nie znaleźliśmy, ale usunęliśmy jej sekundnik i była bardzo zadowolona – zdradza.

Od niedawna Filip Płonka jest w posiadaniu cennego XIX-wiecznego czasomierza, do którego rodzina Płonków ma szczególny sentyment.

– Dziadek Józef otrzymał go od Beja Tunisu. To kieszonkowy zegarek, który przekazał mi cioteczny brat, gdy okazało się, że nie położyłem firmy i interes idzie dobrze. Kiedy i ja zobaczyłem, że mój syn daje radę i prowadzi firmę w dobrym kierunku, przekazałem mu go. Myślę, że i on poczuje do niego sentyment – zwierza się Łukasz Płonka i żartobliwie dodaje, że zegarmistrzostwo jest jak smoking, bo dobrze leży dopiero w czwartym pokoleniu.

– Dla mnie w tego typu zawodach, w rzemieślnictwie, najważniejsze są: trwałość i wytrwałość, a naczelną zasadą jest skrajna rzetelność i uczciwość. To elementy, które ratują egzystencję danej firmy. To bardzo trudne, ale bez tego nigdy nie zrobi się żadnych pieniędzy – twierdzi Łukasz Płonka, a jego syn potwierdza to skinieniem głowy.